Vieiros

Este sábado, Margarita Ledo ingresará oficialmente na Real Academia Galega. Entrará unha muller nunha institución monopolizada polos homes, entrará unha persoa nova nunha entidade cunha media de idade bastante superior, e entrará unha creadora e investigadora centrada, principalmente, no audiovisual, un espazo que até o de agora ficara fóra da Academia. Ingresará así mesmo unha voz crítica, combativa, activa.

Ledo ocupará o asento que deixou baleiro Miguel Anxo Araúxo Iglesias e que antes ocupara Otero Pedrayo; "esa ligazón cumpre un papel moi interesante nos países con historias descontinuas, funcionando como un referente de devanceiros, e que nos permite á miña xeración e ás persoas que neste momento seguimos esta mesma xinea contar tamén con que haberá un certo futuro", di. A nova académica lerá un discurso titulado Do bucle e da fenda. Para un ensaio crítico sobre a cultura galega, e Rosario Alvarez Blanco será a encargada de realizar a réplica á súa intervención.

A que te refires ao falar do 'bucle' e da 'fenda'?
O concepto de fenda ten que ver con aquilo que non se pode recuperar, con aquelas situacións cun tallo ao vivo nas que se produce unha perda. En consecuencia, hai que elaborar esa perda, e aí aparece a noción do bucle. A historia da cultura galega e a historia de Galiza está feita de descontinuidades. A miña reflexión constrúese a partir destes momentos emerxentes (a renacenza, os síntomas que xa aparecían no final do Barroco e na ilustración, na Galiza das Irmandades) e das consecuentes fendas, sobre todo 'a gran fenda' que é a guerra e o posterior momento de emerxencia, que eu sitúo na década dos setenta.

Que che liga a Araúxo?
Na súa posta en escena agromaba unha certa galeguización da igrexa católica. Unha das súas pastorais é o primeiro texto en galego escrito por un bispo dende o medievo. Araúxo constitúe unha aposta non só polo galego, senón polo galego como representante dunha sociedade e máis en concreto representante das clases sociais non visíbeis. Para min Araúxo é un intelectual comprometido no espazo público, como se ve nas súas intervencións na prensa, un bispo que se preocupa non polo ceo, senón pola terra.

E, antes, a Otero?
Claro, eu vou facendo os meus bucles. Céntrome no discurso de ingreso de Otero na RAG, que tratou sobre Rosalía, e analizo como se produce este discurso amoroso entre Otero e Rosalía, que para min era moi sedutor. Son en principio dous contrarios, por xénero e por modo de asumir o xénero, por clase social, por casta, por época e por ideoloxía. E iso é o máis atraente; eu creo que Otero vai cara a Rosalía por algo que define ao intelectual: o compromiso co presente, e este compromiso só se pode dar na praza; e vai cara á praza para encher un oco que a el lle falta: Otero sente en Rosalía a dor do que a el lle falta. E sae da irrealidade a onde o levaran nos anos dez, falando castelán con Risco e os señoritos de Ourense, e faino ligándose ás Irmandades, un grupo comprometido coa praza.

O bucle leva, logo, a Rosalía...
Si, entre esta intelectualidade que vén para a praza, Rosalía é unha especie de epistéme, aí está todo. Rosalía traballa os materiais en presente, traballa materiais autorreferenciais (algo que é importantísimo a nivel de autoría), con moita capacidade de intervención, vítima duns ataques extremos, e apoiándose noutro gran oco que é o da emigración. Esas son as bases das súa escrita: a emigración e a muller, pero a muller carnal, como seres viventes e existentes. Ao redor de Rosalía hai tamén un fenómeno fascinante, que é a súa descorporeización e a creación da figura da 'santiña', por parte da Igrexa Católica, pero tamén por parte dunha certa xinea, mesmo galeguista.

As fendas serían, pois, a muller, a emigración, a lingua...
Serían muller, emigración e negación da nación. A lingua é o lugar da nación. Na historia de Galicia, cando se constitúe a lingua é como nación. A iso tamén se adianta Rosalía.

Cal vai ser o teu papel na Academia? E que papel cres que debe cumprir a RAG na sociedade?
Eu coido que a Academia ten a intención programática, recollida nunha proposta que dirixiu ao Parlamento en 2001, de ter unha ollada transversal, que abranga os medios de comunicación, as empresas... É unha posición moito máis política, que considera que a lingua non se pode arredar dun proceso que se produce a través de distintas manifestacións: literaria, plástica, musical, a produción científica e a da imaxe.

Da túa man en certa forma entra na RAG Carlos Velo...
Os ocos teñen moitas facianas, e unha característica específica dos ocos da cultura galega é que non entran na perda; é como se as cousas nun momento puidesen ser, deixasen de poder ser, e dixéramos 'imos a outra cousa'. Non é así. E iso pasou co cine. Considerouse que o galeguismo estaba pouco interesado por el, e hai escritos nese senso. E esa é a eficacia do descoñecemento; xa dixo Badiou que se o século XIX era o do coñecemento, o XX é o da eficacia do descoñecemento: un mecanismo eficaz, que non se note, que non sintas que che falta. Nalgún momento houbo medios e despois, pola fenda, deixou de habelos, e para o cine son necesarios certos medios, espazos, e un público. Pero na Segunda República déuselle moita importancia, e a proba é a película que se fixo para a campaña do Estatuto, que se chamaba Unha nova Galicia, e da que non se conserva nada, pero que coñecemos a través das reseñas que aparecían na prensa.

O documental é creación de credibilidade e en certa forma a historiografía tamén o é. E iso é moi claro no teu caso...
No meu caso é moi claro, si. Son films memoria: cousas que existiron pero non existiron, por esa eficacia do descoñecemento, no caso de Santa Liberdade por exemplo. E no caso de Líster, tamén, a Guerra Civil é a gran fenda.

Que che parece o discurso cinematográfico que se está xerando en Galiza ao redor da Guerra Civil nos últimos anos?
É unha proba da fenda, da necesidade de ir buscar os motivos da existencia dos ocos. Creo que os resultados son moi dispares. Eu evito unha cousa: en Líster non hai ningunha imaxe de guerra, por exemplo. A política da vítima non me gusta. Non quero dicir que os filmes que se fixeron vaian por aí, pero hai algo que habería que elaborar. É como se non tivesen en si nada máis que o acto represivo, e esquecen outras cousas como a forza ideolóxica que tiñan, a vitalidade que tiña aquel momento, e por iso a represión foi tan feroz. A min interésanme máis esas posibilidades e esa decisión de tomar a praza, e a riqueza que había en todos os eidos.

En que medida o testemuño substitúe totalmente á acción no labor do intelectual?
O intelectual que aporta é aquel que na súa propia obra se relaciona cos outros e cos problemas cos que se quere comprometer. E en xeral, no seguinte paso, cando as cousas se reviran, tamén pon o corpo. Pero aí, a meirande parte reprégase. Así e todo, hai minorías que van da obra ao corpo e despois fan o camiño inverso.

Concordas coa idea, expresada por exemplo por Mao, de que a arte social, se non ten calidade, é contrarrevolucionaria?
O curioso é que a figura do intelectual está case sempre vencellado ao concepto de necesario, polo tanto é un personaxe moi en presente, así como o artista non tanto, ese tempo non se lle esixe. Pero no sentido maoísta, cando algo é ruín, é mellor non entregarllo á praza, porque daquela o efecto é paralizador.

Como influíron os catro anos de goberno bipartito na cultura galega, no nivel creativo pero tamén no das estruturas, que para o cinema son fundamental?
Si, pero no cinema estamos igual. Están pechando cines, non hai espazos para ver cinema non comercial. É un asunto complexísimo que non se abordou. Non é 'política para o cine' axudar a que se faga unha película, se despois esta película non se ve. Cando falas de obras que levan en si mesmas o sentido reprodutivo, non funcionan até que chegan ao destinatario. A nivel creativo, estamos nesa fase de 'facer', de traballar con medios precarios, e aprender a facelo. Pero a cantidade de novas producións non pode suplir a ausencia de obras de referencia.

Aceptarías un cargo institucional no novo goberno? Hai algún ámbito no que che gustaría achegar a túa visión?
Non, eu son moi transversal en todo o fago. Eu relaciónoo todo, o que traballo no campo da investigación está en relación co que me interesa a nivel de creación. Por iso gústame máis a transversalidade que a institucionalidade, cadra máis co meu carácter e coa miña propia capacidade de intervención.

Falando das políticas institucionais en relación coa muller, non cres que fican á metade do camiño, considerando esa presenza da muller como un fin en si mesmo e non como un medio? Deberíase poñer en primeiro termo o obxectivo de repolitizar o persoal, non ficar nunha igualdade estrutural?
Si, é un concepto que me interesa moito. Eu no discurso digo que a entrada dunha persoa coma min na RAG é un síntoma dun compromiso laico, público e político. Hai que devolverlle á política o que é a política. Foise facendo con iso unha reelaboración como a que se fixo coa 'santiña', como se a política non fose o que é, un labor estruturante.

Faise xestión, máis ca política...
Si, iso é.

Estamos nun momento no que o capitalismo procura unha redefinición e ao tempo, nesta crise, moitos volveron a cabeza cara aos ideólogos da esquerda, na búsqueda dunha alternativa. É tempo de nos preguntar, como Lenin, 'que facer'?
É un campo a dialogar profundamente, e en Galiza iso pode dar un certo xogo. Houbo algunhas experiencias, que non concluíron, pero que quedaron como unha especie de síntoma, no mellor sentido. Fixéronse algúns foros, algunhas grandes andamiaxes que emerxeron pero que despois nunca deron en nada, porque a mecánica seguramente non é esa. A figura necesaria para o 'Que facer?' é a da gobernanta da pousada; hai moitas habitacións, e detrás de cada porta unha persoa moi distinta, e é a gobernanta a que lle dá unidade.