Vieiros

Aurelio Castro é un dos membros do Cineclube de Compostela, unha das asociacións culturais máis perseguida polos chamados dereitos de autor. Teñen que lle pagar 250 euros a unha produtora por proxectar un filme que lles facilitou o propio director; e esta fin de semana convocaron unha xornada pola cultura libre contra a todopoderosa rede de intereses económicos, que pretenden agocharse nas verbas "defensa da cultura".

Ademais, Aurelio Castro tamén é xornalista; colabora coa revista galega Tempos Novos e acaba de gañar o pasado mes de maio o primeiro Premio Mari Luz Morales de Ensaios Breves, convocado pola Axencia Audiovisual Galega. O seu traballo, sobre o audiovisual na historia, foi merecedor do galardón no apartado internacional, e leva por título: Joaquín Jordá: situación no dominio da arte.

Están recibindo suficientes apoios da xente por ter que finalmente que pagar os "dereitos de exhibición" do filme Terra Negra? A xente está con vostedes na loita contra a cultura que se vende?
Pois a verdade e que si, que andamos ben de ánimos, porque o xuízo serviu para decatarnos dos moitos apoios que temos, e reforzou todo un movemento contra esta resolución. Fixo que moita xente se decatase de como está a cousa no conflito do acceso libre á cultura e nos dereitos capitalistas.

Cando a cultura debería ser de acceso libre, o mesmo que, por exemplo, os medicamentos, hai unha estraña extensión das poutas capitalistas que non debe ser obviada. Isto serviunos para situarnos ben na loita, porque en Galiza hai unha precariedade absoluta do lado do espectador, que case se atopa sen dereitos.

É curioso que neste país -onde parece haber un grande debate audiovisual e celebramos facer filmes coma se fosen festas- non hai ninguén que pense no espectador, que non ten apenas oportunidades para acceder ao cine, para ver cine -eu chámolle cine a todo aquel que está lonxe das salas comerciais. En Galiza ten que haber mecanismos máis alá do CGAI, que queda na Coruña. Lugares ou institucións propias que acheguen o cine á xente. Hai centos de festivais que gastan unha morea de cartos, pero non chegan á xente, ou chegan a uns poucos con filmes que un mes despois poderán ver nas salas comerciais. Nós, dende o Cineclube tentamos cubrir eses ocos que fican coa nosa programación, facemos unha tarefa que se basea, principalmente, en achegar o patrimonio cinematográfico a todo o mundo.

Entón, pensa que en Galiza non hai nada hoxe en día ao que se lle poida chamar bo audiovisual galego?
Eu creo que só está Alberte Pagán que é de lonxe a persoa que hoxe ten unha proposta máis interesante, pero que leva anos alimentándose da realidade. Parece que en Galiza teñen que xurdir os talentos no audiovisual por xeración espontánea, e a xente precisa ter formación e sobre todo, ver cine. Teñen que ter contacto co cinema real e ter un coñecemento serio do que está a acontecer en realidade, para facer bo cine.

Falando un pouco do traballo premiado pola Axencia Audiovisual Galega, como o definiría?
Pois, baseeime en que nos últimos anos está a se observar unha polarización do cinema en canto aos espazos de exhibición. O cinema comercial segue a ficar nas grandes salas, pero o cinema de verdade está ultimamente chegando o outros lugares, como as Institucións da Arte Contemporánea.

O traballo naceu a partir do estudo dunhas xornadas que se celebraron no Macba, o Museo de Arte Contemporánea de Barcelona, onde se proxectou a filmografía completa do cineasta catalán Joaquín Jordá e onde se realizaron, arredor desta, unhas xornadas de discusión. O cinema entraba, por unha vez, dentro da axenda, das actividades diarias do museo, e neste traballo, tratábase de observar cómo encaixaba o cinema de Jordá, coas súas cualidades -realismo ético, antagonista do espectáculo, analista das relacións de poder que rexen a sociedade- nesta institución contraditoria, na que se xoga coa arte libre, cos materiais... e ao tempo exércense relacións de control, de poder, a través da súa situación no barrio, funcionando como instrumentos de socialización, de control, e inflúen nos barrios nos que se sitúan. Do que se trataba era de facer unha lectura dende o espectador.

Entón, que concluíu?
Pois acabei cunha conclusión que non era nin si nin non, pero que tiña máis sombras que luces, xa que, por unha parte o paso de Jordá polo Macba foi silandeiro, sen moito ruído, e por outra, creáronse unhas xornadas de discusión que tiveron certo éxito.

Ao mesmo tempo que o cinema e a figura de Jordá entraba no Macba, no CCCB (Centro de Cultura Contemporánea de Barcelona) que está tamén no Raval, preto do Macba, había unha exposición sobre os cineastas Víctor Erice e Abbas Kiorastami, na que se pretendía encadrar esteticamente a obra de ámbos os dous realizadores nas paredes do museo, e facelas dialogar entre elas. Esta exposición tivo moito máis éxito que a de Jordá.

Creo que isto foi así porque se fixo unha lectura -coa exposición de Jordá- a un autor cuxa autoría está moi descentralizada. El non precisaba imprimir a súa autoridade moral nas súas fitas ou ensaios. Adoita dar máis voz ao que acontece, á realidade, que á súa propia voz. O xogo de poder que é rodar, facer cine, en Jordá está descentralizado. El reparte esa cota de poder, non fica el con toda, polo que é, segundo eu creo, unha forma de autoría difícil de vender e que tende a pasar desapercibida.

Os resultados do traballo son, en xeral, contraditorios. Jordá é o director do contrabando, que acaba encadrado na centralidade dun museo... en certa maneira, iso notouse na pouca afluencia de público ao museo. Aínda que as xornadas de debate foron bastante produtivas, xa que toda a xente conversaba sobre cinema. Por iso, por un lado a experiencia de encadrar a obra de Jordá nesta institución foi improdutiva, e polo outro non foi mala de todo.

Seica vostede tivo oportunidade de coñecer a Jordá, aínda que só fose nunha entrevista... como o definiría?
É a figura do burgués catalán por antonomasia, pero a súa historia persoal foi mudando. Aínda que ten moito que ver, a súa traxectoria persoal non define a súa traxectoria cinematográfica. Jordá naceu no seo dunha familia burguesa de Girona; pertencía á chamada "divine couche", a burguesía divertida, ás veces frívola, de onde saen personaxes como Ricardo Bofill, e onde case todos terminaron ben colocados, cun bo posto, e outros autodestruíronse.

Mais Jordá non estaba nin nun lado nin no outro. El sempre desprezou os postos de poder e os privilexios e mesmo tendeu a combatelos dende o seu cinema.

Dos últimos vintecinco anos foi a persoa que máis se achega a un xeito de facer cinema con vixencia política e cinematográfica, quero dicir, cinema que pode proseguirse, que aínda que estea feito hai vinte anos, aínda hoxe ten vixencia, algo que me parece moi útil. Os seus filmes non son para gozar estritamente -aínda que poidas facelo-, senón para crear debate, difundir a palabra, sen manterse á marxe da realidade temática, senón apropiándose dela para criticala. Neste sentido é un cinema "parasitario"; un xeito de facer cinema moi vixente. Por iso creo que Jordá e o seu cinema é decididamente anti burgués, sobre todo polo xeito de facer cos seus filmes: roubando tempo, cartos, situándose nas marxes dos temas tratados...

Que pensa da súa etapa como cineasta militante? Foi diferente da de outro autores que ao mellor se implicaron máis nas consignas do partido?
É unha das súas etapas máis prescindíbeis, aínda que o seu cine é estrañamente militante.

Estivo no PC catalán e logo, cando viviu en Italia, tamén militaba, e mesmo fixo unha mediometraxe, Lenin vivo, sobre imaxes de arquivo de Lenin, realizada en contacto co movemento obreiro da esquerda do PC. Nesta época comezou a se meter en loitas máis autónomas, afastadas do aparato burocrático do partido. Por exemplo, Númax presenta... (1979), onde se contan as loitas por ocupar a súa propia fábrica dun grupo de obreiros de Barcelona, comeza seguindo case as consignas do partido, mais vai amosando dúbidas, mentres avanza, e mesmo deixa de haber ese eloxio do traballo. Vai alén das consignas do partido, e a súa continuación, Veinte años no es nada (2004), dálle o verdadeiro sentido ao primeiro filme. Amósase unha loita política autónoma, non tutorada por un partido, na que se desbota o antigo réxime de ocupación de fábricas -en silencio, con disciplina- e agora ocúpase coa palabra.

Ocupar significou naquela altura ocupar o silencio do traballo asalariado -propio do capitalismo industrial- e precisamente eses fluxos de comunicación, esa indisciplina mudaron na actualidade unha das fontes de plusvalía do capitalismo, dun tempo produtivo que vai alén da fábrica.

Fixo algunhas outras cousas Jordá, alén do cinema?
Si, traballou como guionista e traduciu moitas obras sobre cinema, sobre filosofía... e ademais foi o editor dos Cuadernos de Cine de Anagrama, unha colección imprescindíbel, que está descatalogada.

E como foi o seu traballo como guionista dos seus propios filmes?
Nos seus filmes non hai guión, mais a súa herdanza de guionista pode ser tal vez unha narración moi forte que, a pesar de todo, constrúese durante a montaxe. Na potente narración descansa a tensión do relato. Vai alén dunha planificación, rexeita o guión como forma de censura, de pechar a realidade.

Jordá segue as palabras de Renoir: "deixade a porta aberta para que entre a realidade". As súas narracións procuran a estética do azar, nada do que conta está aínda pechado ou ten final. Creo que Jordá non é un director autárquico, pola súa forma de pensar.

Os directores acostuman pensar o seu cine a través das imaxes, mais o cine de Joaquín Jordá é unha forma de pensamento en si mesma, un instrumento que nos fai pensar.